Trước áp lực thuế quan từ Mỹ, doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam buộc phải đưa ra quyết định sống còn: phòng thủ bằng cách cắt giảm chi phí, tái cấu trúc, hoặc tìm hướng đi mới, đa dạng hóa thị trường.
“Chúng tôi lập tức phải đi vào phòng thủ,” chủ tịch tập đoàn Hoà Phát Trần Đình Long phát biểu trước hơn ngàn cổ đông tại hội trường Melia Hanoi trong đại hội vào ngày 17.4.2025, khi thông báo thay đổi chính sách chi trả cổ tức. Chỉ vài tuần trước, Mỹ công bố áp thuế 46% lên hàng hóa Việt Nam, và mùa đông thuế quan đã gõ cửa sớm hơn dự kiến.
Với độ mở kinh tế cao, Việt Nam phụ thuộc lớn vào thương mại quốc tế: 40% nhập khẩu từ Trung Quốc và 30% xuất khẩu sang Mỹ trong tổng kim ngạch xuất nhập khẩu năm 2024. “Vì vậy, chính sách thuế quan của Mỹ trong thời gian tới sẽ ảnh hưởng sâu sắc tới kinh tế của Việt Nam,” bà Đỗ Minh Trang, giám đốc phòng Phân tích & Chiến lược thị trường ACBS, chia sẻ. Theo bà Minh Trang, các ngành như dệt may, da giày, thủy sản, đồ gỗ, thiết bị và máy móc dễ bị tổn thương, trong đó dệt may và da giày chịu ảnh hưởng nặng nhất do phụ thuộc nguyên liệu từ Trung Quốc.
“Mối quan tâm chính của Mỹ hiện nay là Trung Quốc. Họ đánh thuế Việt Nam vì muốn loại trừ sản phẩm có nguyên vật liệu và nguồn gốc từ Trung Quốc,” ông Song Jae Ho, tổng giám đốc của CTCP Dệt may – Đầu tư – Thương mại Thành Công (TCM), nói tại đại hội cổ đông ngày 18.4.2025. PGS.TS Nguyễn Hữu Huân, giảng viên cao cấp đại học Kinh tế TP.HCM (UEH), cho biết một chiếc áo giá 100 đô la Mỹ thì phần từ doanh nghiệp Việt Nam chỉ chiếm 10%, còn lại là từ Trung Quốc. Các đối thủ như Bangladesh, với chuỗi cung ứng hoàn thiện, có lợi thế về nguồn gốc xuất xứ. Nếu thuế leo thang, các tập đoàn lớn như Nike nhiều khả năng sẽ rời nhà máy khỏi Việt Nam.
Ngành thủy sản cũng phải đối mặt với nguy cơ mất thị trường chủ lực là Hoa Kỳ. Tháng 4 và 5.2025, khoảng 69 ngàn tấn hàng dự kiến xuất sang Mỹ đứng trước nguy cơ chịu thuế 46%, theo hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP). “Một lô tôm trị giá 500 ngàn đô la trước đây chịu thuế 5%, nay có thể chịu thuế đến 230 ngàn đô la, tăng thêm 205.000 đô la Mỹ, chi phí này doanh nghiệp Việt Nam phải gánh,” VASEP cho biết trong văn bản gửi Chính phủ ngày 3.4.2025. Mức thuế này không chỉ cao hơn nhiều lần so với các nước như Ecuador, Thái Lan hay Ấn Độ, mà còn khiến Việt Nam gần như không còn khả năng cạnh tranh về giá trên thị trường Mỹ, nơi đang tiêu thụ phần lớn tôm, cá tra và cá ngừ từ Việt Nam.
Đáng chú ý, đồ gỗ nội thất sẽ bị tổn thương ở mức độ thấp hơn, theo bà Đỗ Minh Trang. “Giá nhập khẩu từ Việt Nam chỉ chiếm phần nhỏ trong giá bán tại Mỹ, nên nếu bị áp thuế 46%, mức tăng giá cuối chỉ khoảng 5–10%, người tiêu dùng vẫn chấp nhận được,” ông Huân phân tích. Tuy vậy, nếu không điều chỉnh kịp thời, ngành gỗ có nguy cơ mất thị phần vào tay các nước bị áp thuế thấp hơn như Thái Lan hay Mexico.
Trước sức ép này, “một số mặt hàng có thể tranh thủ tăng xuất khẩu do các nhà nhập khẩu Mỹ đẩy nhanh đơn hàng trước khi thuế có hiệu lực,” ông Đào Minh Châu, phó giám đốc Phân tích cổ phiếu SSI Research cho biết. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp đang thương lượng lại hợp đồng với đối tác, chia sẻ chi phí phát sinh. Tuy nhiên, không phải doanh nghiệp nào cũng kịp xoay xở. Một số đơn hàng bị hủy ngay khi chính sách thuế được công bố, theo HAWA, trong khi nhiều doanh nghiệp vẫn đang chờ chính sách thuế rõ ràng hơn.
Bên cạnh đó, một số doanh nghiệp chọn chiến lược dài hơi hơn để giảm phụ thuộc vào Mỹ. TCM cũng chủ động tìm cách mở rộng thị trường. “Để đối phó với nguy cơ thuế quan, chúng tôi hướng tới tăng trưởng ở Nhật Bản, Hàn Quốc, cũng như mở rộng sang Canada và châu Âu,” tổng giám đốc Song Jae Ho cho biết. Sợi Thế Kỷ (STK) đầu tư vào sợi tái chế, chuẩn bị đưa nhà máy Unitex vận hành từ quý II.2025, công suất 36.000 tấn/năm, tận dụng nhu cầu quần áo thể thao dự kiến tăng trước thềm World Cup 2026, theo tổng giám đốc Đặng Triệu Hòa tại đại hội ngày 28.3.2025.
Dù với cách ứng phó nào, sức khỏe tài chính cũng là một lợi thế sống còn. Theo bà Đỗ Minh Trang, các doanh nghiệp cần tập trung củng cố nền tảng tài chính bằng những biện pháp như giữ lại dòng tiền thay vì chia cổ tức bằng tiền mặt, tận dụng cơ hội thị trường để phát hành tăng vốn, cắt giảm chi phí hoạt động và hạn chế các khoản đầu tư mở rộng mới. Điển hình như trường hợp Hòa Phát giữ lượng tiền mặt lớn như biện pháp “phòng thủ.”
Ông Nguyễn Hữu Huân nhấn mạnh, trong bối cảnh đơn hàng gián đoạn, thị trường thiếu tín hiệu rõ ràng, những doanh nghiệp có “của để dành,” như tiền mặt hoặc tài sản dễ chuyển đổi, sẽ có khả năng trụ vững cao hơn. Để duy trì thanh khoản, ông Đào Minh Châu thuộc SSI Research bổ sung, doanh nghiệp xuất khẩu cần chủ động giảm vòng quay hàng tồn kho về mức an toàn, giãn kế hoạch đầu tư mới, xây dựng sẵn các kịch bản thuế quan và cân nhắc phát triển thị trường nội địa nhằm giảm phụ thuộc vào xuất khẩu.
Đặc thù ngành cũng ảnh hưởng lớn đến khả năng chống chịu, theo bà Đỗ Minh Trang. Cụ thể, ngành dệt may và da giày có mức biên lợi nhuận gộp từ 15-20%, chu kỳ vòng quay hàng tồn kho nhanh, tỉ lệ nợ trên vốn chủ sở hữu khá cao, vì vậy dễ tổn thương nếu biên lợi nhuận gộp không bù đắp được chi phí thuế nếu tăng. Trong khi đó, ngành thủy sản ổn định hơn, với khả năng kiểm soát chi phí đầu vào và đa dạng hóa thị trường tốt hơn. Ngành gỗ có chu kỳ sản xuất dài, đòi hỏi tỉ lệ vốn tự có cao hơn, quản lý tồn kho hiệu quả.
Ứng phó với cú sốc thuế quan mới chỉ là bước đầu. Thách thức dài hạn với doanh nghiệp Việt Nam là đa dạng hóa thị trường. “Điều này thì không hề đơn giản,” ông Nguyễn Hữu Huân nhận định. Dù tiềm năng, các thị trường thay thế như Trung Đông, Ấn Độ, châu Phi hay châu Âu khó thâm nhập trong ngắn hạn, đòi hỏi phải có kế hoạch xúc tiến thương mại, kết nối chuỗi cung ứng và thay đổi thói quen tiêu dùng ở các quốc gia nhập khẩu. “Người Mỹ chuộng cá tra, cá ba sa, nhưng người Nhật lại chuộng cá hồi, cá ngừ,” ông Huân nói.
Trong khi chưa tìm được hướng đi chắc chắn, nhiều doanh nghiệp lựa chọn chiến lược “ngủ đông” để giảm thiểu rủi ro. “Cắt giảm chi phí, cắt giảm nhân sự, thu hẹp quy mô, là những gì các doanh nghiệp từng làm để sống sót qua giai đoạn Covid-19, và giờ có thể lặp lại,” ông Huân chia sẻ. “Như một con gấu chuẩn bị vào mùa đông, ăn cho đủ để sống sót trong những tháng không thể săn mồi, doanh nghiệp cũng phải tích lũy năng lượng, mà ở đây là dòng tiền, tài sản có thanh khoản cao, để vượt qua giai đoạn không có đơn hàng.”
Báo cáo của HAWA cũng chỉ ra loạt kiến nghị chính sách để đồng hành cùng doanh nghiệp: kéo dài thời gian áp thuế, xúc tiến đàm phán song phương, hỗ trợ vay ưu đãi, miễn giảm thuế thu nhập và VAT, tăng minh bạch thông tin về các mã HS và mức thuế cụ thể… Đặc biệt, các doanh nghiệp đề xuất cần có chính sách kiểm soát chặt nguồn gốc xuất xứ hàng hóa, ưu tiên bảo vệ những doanh nghiệp tuân thủ nghiêm túc, tránh bị ảnh hưởng bởi các hành vi gian lận xuất xứ.
Trong mọi kịch bản, một điều được xác định rõ: sẽ không có công thức chung cho tất cả. “Mỗi doanh nghiệp có cơ địa riêng, “của để dành” riêng và một chiến lược riêng để sống sót,” ông Huân nhấn mạnh. Tùy vào năng lực tài chính, cấu trúc thị trường và tốc độ phản ứng, mỗi doanh nghiệp sẽ lựa chọn lối đi phù hợp, từ cắt giảm chi phí, tái cấu trúc đến tìm kiếm thị trường thay thế. “Biết trước sắp tới là một khúc cua nguy hiểm thì bây giờ phải thắt dây an toàn. Phải chấp nhận va chạm, tổn thất,” ông Huân nói.
*Bài được xuất bản trong số báo tháng 5.2025, Bloomberg Businessweek Vietnam